Понудительный залог выражает участие двух или нескольких людей в совершении действия: один приказывает или просит, а другой выполняет. Все залоги глагола литературного языка употребляется в ичкинском диалекте, но есть разница в их образовании и употреблении. Глаголы основного залога литературного языка в диалекте употребляются как глаголы возвратного залога: пешеренә - (пешерә) – стряпает, готовит; ашана – (ашый) – ест, кушает; тегенә - (тегә) – шьёт и т.д. Уқынып йөрисезме шул йәшкә хәтле?- (Шул яшькә хәтле укып йөрисезме?) – До сих пор (тех лет) учитесь? Себеренсәм дә бетми тузан. – (Себерсәм дә бетми тузан (Сколько не вытираю, всё ещё пыль) Совместный залог в говоре выражают, разговаривают добавляя аффиксы возвратного залога: Шуғышынып йөрмә кеше белән. – (Кеше белән сугышып йөрмә.) – (Не затевай драки) Совмесный залог (-ыш/-еш) глагола йуу (мой-помой) в ичкинском диалекте обозначает смысл основного и возвратного залога: Қулыңны йыwыш анда. –(Кулыңны ю анда.) – Руки мой там. Мынцаға кереп йыwышып цықмайыңмы? –(Мунчага кереп юынып чыкмыйсыңмы?) – Не хочешь в бане искупаться? Глагол бетү (закончится) в понудительном залоге употребляется без аффиксов -ыр/-ер: Иртәгә бетәләр инде кукурузны йыйып. –(Иртәгә кукурузны җыеп бетерәләр инде.) – Завтра завершат уборку кукруза. Син ницә кылас беттең?- (Син ничәнче классны беттең?) – Ты сколько классов окончил?(Ты какой класс закончил?) В отличии от литературного языка, побудительный залог образуется с добавлением глаголам аффиксов -ғыз/-гез: Йоқлатырға йатқыз. – (Йоклатырга яткыр.) – Спать уложи. Әлфийәгә ақ күләген кигез. – (Әлфиягә ак күлмәген кидерт.) - Надень на Альфию белое платье. Малайыма күз тигезгәннәр. – (Малаема күз тирергәннәр.) – Сглазили моего мальчика. Туй wақытында атны ут аша үткәзгәннәр. – (Туй вакытында атны ут аша үткәргәннәр.) - Во время свадьбы заставили лошадь перепрыгнуть через огонь(костёр). Глаголы литературного языка эсселәнү – возвратный залог, эсселәндерү– побудительный залог употребляются в диалекте в форме эссеү (основной залог), эссетү (основной залог). Н е л и ч н ы е ф о р м ы. И н ф и н и т и в. (Затланышсыз формалар.) В ичкинском диалекте активно употребляются формы инфинитива -ғалы/-гәле (-ырга/-ергә): Үзебезгә пецән цапқалы барабыз. –(Үзебезгә печән чабарга барабыз.) – Пойдём для себя косить сено. Форма инфинитива -ырға/-ергә употребляется только в речи интелегенции и молодого поколения. Форма инфинитива -маға/-мәгә также в диалекте употребляется очень редко: Пецән цапмаға бардым қый. –(Печән чабарга бардым.) – Ходил сено косить. Миңа да кирәк цалғыны тапамаға. – (Миңа да кирәк чалгыны таптарга.) - Мне тоже надо отбивать (ковать) косу. И м я д е й с т в и я (Исем фигыль.) объединяет в себе свойства имени и глагола. Оно образуется прибавлением к корню глагола аффикса -у/-ү (бару (хождение), язу(писание), яту(лежание) или редко аффикса –ыш/-еш: Ашау бармы, эцеү бармы, ана белмәй ул. –(Ашау бармы, эчү бармы, аны белми ул.) – Есть покушать, есть попить, это его не волнует. Сезнең қайтышығызға йоморқаны йоморлай пешерергәме? –(Сезнең кайтуга йомырканы йомарлап пешерергәме?) – К вашему возвращению сварить яйца вкрутую? Иртә белән торошқа бер циләк балық. – (Иртә торуга бер чиләк балык.) - К утру целое ведро рыбы. П р и ч а с т и е (Сыйфат фигыль) объединяет в себе признаки прилагательного и глагола. Употребляясь в функции определения, оно предшествует имени. Причастие употребляется в форме литературного языка и также встечается с помощью аффикса –малы/-мәле, по значению оно совпадает с формой литературного языка –а торган: Қара әле, моның қашығы қысмалы икән. –(Кара әле, моның кашыгы кыса торган икән.) – Посмотри, у нее клёцки в виде зажима. Бу сыйеқ сабын қысып чығармалы икән. –( Бу сыек сабын кысып чыгара торган икән.) – Это жидкое мыло оказывается выдавливается. В старших поколении встречается употребление в речи формы –мыш/ -меш: Бездә уқымыш кешеләр күп булған.- (Бездә укымышлы кешеләр күп булган.) – У нас много было образованных людей. Ул турыда қартларның әйтмешләрен ишеткәнем бар.- (Моның турында картларның сөйләгәннәрен ишеткәнем бар.) – Об этом узнал из разговоров стариков. В виде исключения можно сказать следующее: форма литературного языка -а торган в диалекте употребляется в варианте -а тоған. Д е е п р и ч а с т и е.(Хәл фигыль) Объединяет в себе признаки глагола и наречия. Деепричастие характеризует время действия основного глагола: время действия, выраженное деепричастием, может совпась с основным глаголом, может предшествовать ему, может происходить и после него. В говоре активно употребляется формы деепричастия –ып/-еп, -а/-ә, -и(й). Отрицательная форма оформляется присоедиенеим к корню аффикса: -май/-мәй: Уйламай-нитмәй сүләмәскә кәрәк. –(Уйламый-нитми сөйләргә ярамый.) –Нельзя говорить, неподумав. -майца/-мәйцә , майцы/-мәйце: Аны күрмәйце китмщйсең инде. - (Аны күрмичә китмисең инде.) –Не уходи, пока не встретишься с ним. Теләгәнен алмайца туқтамай. - (Теләгәнен алмыйча, туктамый.) – Не достигнув желаемого, не успокоится. В диалекте ещё встречаются следующие формы деепричастия. -майынца/-мәейнцә, -майынцы/-мәйенце: Эшләп бетермәйенцә китмәйләр. –(Эшләп бетермичә китмиләр.) – Не завершив работу, не уедут. Төнлә дә йоқламайынца йөрөй. –(Төнлә дә йокламыйча йөри.) –И ночью не спит. -ғац/-гәц, -ғацын/-гәцен, -ғацтан/-гәцтән: Аwыру булғац, йатасы ғына килеп тора. – (Авыру булгач, ятасы гына килеп тора.) – Из-за болезни, хочется только полежать. Безнең йақлар урман былғацтын, мал тотқалы была. - (Безнең яклар урман булгач, мал тотырга җайлы.) – Так как наш край богат лесами, удобно держать скот. -ғанцы/-гәнце, - ғынцы/-генце: Арғанцы қарап йөрдем. – (Арганчы карап йөрдем.) –Смотрел до усталости. Үлгенце, йер астына кергенце, бетмәй әле эш.- (Үлгәнче, җир астына кергәнче, бетми әле ул эш.) - До смерти не закончится работа. Деепричастие в литературном языке на -ганчы/-гәнче, -канчы/-кәнче, по отношению к действию основного глагола выражает предел действия, степень завершенности действия, сравнения. Деепричастие в диалекте, основанный на причастие (хәл фигыль), имеет следующие формы времени: -мас/-мәс: Сафа-күлгә йитмәс, туқрап йал иттек. –(Сафа-күлгә җиткәнче, туктап ял иттек.) – Не доходя до озера Сафа, мы передохнули. -мас/-мәс+ борон: Инәй эштән унике тулмас борон қайта. - (Әни эштән унике тулганчы кайта.) – Мама возвращается с работы до двенадцати. -мастан/-мәстән: Ут йанмастан китеп барды. –(Ут янганчы китеп барды.) - Он ушел до того, пока не включили свет. Шәдрингә йетмәстән бер аwыл бар. – (Шәдрингә җиткәнче бер авыл бар.) - До Шадринска есть одна деревня. -мастан алда: Болар килмәстән алда булды бу хәлләр. –(Болар килгәнче булды бу хәлләр.) – Это случилось до их приезда. Идәнне мин қайтмастан алда йыwышып қуй. – (Идәнне мин кайтканчы юып куй.) – До моего возвращения вымой пол. Служебные части речи. Послелоги. (Бәйлекләр.) Послелоги выражают в предложении категорию подчинённости и они требуют, чтобы зависимое слово стояло в определённом порядке. В ичкинском говоре, кроме литературных (белән, өчен, шикелле), послелоги имеют многочисленне фонетические и смысловые варианты: қолақлы – кебек хәтле, шай, шайы- кебек, чаклы. (как). Например: Ул қарап торуға синең қолақлы (кебек) ғына. – (Ул карап торуга синең кебек кенә.) - На вид он как ты. Йәш яғыннан ул Шәриф қолақлы (кебек, кордаш)буғай. (Яшь ягыннан ул Шәриф кордашы бугай.) - По возрасту, кажется, он ровесник Шарифа. Қоцоқлары йодрық шайы (кадәр) ғына. – (Чикләвекләре йодрык кадәр.) – Орехи величиной с ладошку. Аның шай (хәтле)эшләп булмый. – (Ул эшләгән кебек эшләп булмый.) - Невозможно работать столько,сколько он. Послелог шулканцық (шул кадәр) употребляют и жители Терскюк и Кызылбаево Курганской области: Шулканцық күп цаптық без пецәнне кицә.- (Шулкадәр күп чаптык без печәнне кичә.) - Так много скосили мы сена вчера. Кроме послелегов ас (низ), өс (верх), арт(зад), урта(середина), баш(верх) в ичкинском говоре употребляются и следующие: түгәрәк, тигәрәк-( тирә, тирә -як)-вокруг, қабат (ян), тапқыр (тирә, ян), тиңел (тирә),эргә(ян), бит(буй, ян)(вдоль). Например: Безнең тигәрәктә (тирәдә) урман бетеп бара. (Безнең тирәдә урман бетеп бара.) - В наших краях леса остаётся всё меньше. Күл тигәрәкләрдә (тирәләрендә) пецән цаптық қый. –(Күл тирәләрендә печән чаптык.) - Сена косили вокруг озера. Минем қабатымнан (янымнан) үтеп китте хәлне сурап (сорап).-(Минем янымнан хәлне сорашып үтеп ките). - Он прошёл мимо, поинтересовавшись моими делами. Өй тапқырда (янында) сүләшеп утырдық. -(Өй янында (кырында) сөйләшеп утырдык.) - Мы беседовали возле дома. Минем мунца шул тиңелдә (тирәдә) генә қый. (Минем мунча шул тирәдә генә инде.) - Моя баня рядышком. Йылганың эргәсендә (янында) генә йәйәләр ашны (игенне). – (Елга янында гына җыялар игенне (ашлыкны). - Хлеб убирают возле реки. Сыу битендә (буйында, янында, өстендә)салқын була. (Су буйында салкын була) -Возле реки бывает холодно. Союзы. (Теркәгечләр.)Союзы в ичкинском диалекте, в основном, не отличаются от литературного проиношения. Активно используется союз исә: Мин йоқлар алдыннан цәй эцтем исә (эчсәм), йоқлай алмайым. (Йоклар алдыннан чәй эчсәм, мин йоклый алмайым. ) - Я не могу уснуть, если выпью чая перед сном. Эштән қайттың исә (кайткач), әткәйләргә барып килерсең. –(Эштән кайткач, әткәйләргә (әтиләргә) барып килерсең) - После работы сходишь к родителям. Әтийегез эштән қайтты исә(кайткач), йеләккә барырсыз. -(Әтиегез эштән кайткач, җиләккә барырсыз.) - За ягодами пойдёте, когда отец придёт с работы. Шунда бардым исәм (барсам), кеңелем бушай. -(Шунда барсам, күңелем бушый.) Если пойду туда, мне становится легче. Қайттығыз исәгез (кайткач), мынцаға керерсез. -(Кайткач, мунча керерсез.)- Как только придёте, искупаетесь в бане. Частицы.(Кисәкчәләр.) В ичкинском диалекте наблюдается активное употребление в речи частицы қый, которая соответствует литературным частицам ич, бит (ведь, же): Хәмит ағай белә қый (ич, бит) аны. –(Хәмит абый белә (ич) бит аны.) – Дядя Хамит же знает его. Аның да маллар бар қый (ич, бит), пецән цапқалы итә. –(Аның да маллары бар бит, шуңа ул да печән чапты (чаба). -У него же тоже есть живность, поэтому и он косит сено. Синтаксические свойства Вопросительные частицы -мы\ -ме, в отличие от литературного, присоединяется к глаголу. Это особенно часто встречется в глаголах настоящего времени и будущего времени на ыр\ер: Йахшы ғына киләмсең ? –( Яхшы ғына киләсеңме?) - Благополучно ли едете? Булырымсың (булырсыңмы) монда әле монда бер –ике көн? (булырсыңмы) монда. – ( Бер –ике көн булырсың әле?) -Погостишь ли ты здесь пару дней. Йемештән қыстыбый пешерәмсез (пешерәсезме)? –(Җимештән кыстыбый пешерәсезме?)- Приготовишь кыстыбый из фруктов? Итак, по основным лингвистическим критериям ичкинский диалет имеет общие элементы с минзилинсим, пермским, каргалинский, бугурусланским говором, а в некоторых случаях есть сходство и касимовским, нукратским диалектом. Лексические особенности ичкинского говора. Лексические расхождения ичкинского диалекта от литературного языка небольшие. Лексика ичкинского диалекта описывается по следующим тематическим группам: 1. Родственные отношения: азый – абый (дядя), атай - әти (отец, папа),инәй - әни (мама), қайнем, қайным – иренең әтисе, каената (свёкор), қайнә - иренең әнисе, каенана (свекровь), қаймикә - иренең апасы, каенбикә(золовка), цорцы – каене, иренең энесе(деверь), тудықа(й) ту ған-туганнан туган (двоюродный) 2. Дом, двор, надворные постойки: аралық – тыкрык (переулок),ацылма –ике якка ачыла торган тәрәзә(окно,расрывающее на две стороны), анқура - бәрәңге бакчасы(огород, где растёт картофель),ишегал – ишек алды(двор),батмаш - өйалды баскычы (крыльцо). 3. Еда, продукты: ашманцы – пешекче (повар), йауған аш – кысыр аш (вегетарианский суп),онаш – токмач(лапша), бәтер –юка (тонкий) ,д'обқа - юка (лепёшка), қурмай –кыздырылган, куырылган бодай (жареная пшеница), қыстымбай – кыстыбый. 4. Одежда, обувь, украшения: ату - үкчәсез читек (ичиги), қолбау -мәрҗән (бусы),пыйма – киез итек(валенки), цапма – хатын – кыз бизәнү әйбере – женское украшение. 5. Анатомия и физиология человека: бөйәнә - бөер - почки, үпцә - үкчә- стопа- , султый – сулагай - левша, йобау – ябык- худощавый, йөзлек – аяк йөзе - верхняя часть стопы, йолдызсыз - сөйкемсез – несимпатичный, неприятный. 6. Животный мир: қуғыр – үгез - бык, бәрәкәй -бәрән - ягнёнок, қолқай – тай –жеребёнок, қоралай –кыр кәҗәсе – косуля, қузы – сарык бәрәне – ягнёнок, қуй – сарык - овца, қураз - әтәч- петух, тартай – тартар - коростель,дергачь, туғазақ – ялгыз- одинокий, бала чыгармаган кош – корт , туқыртма – тукран - дятель, цыбықай – кыр үрдәгенең бер төре (разновидность дикой утки), цүгәрәй – чүрәкәй (үрдәкнең бер төре), әлпә -балык тәңкәсе (рыбья чешуя). 7. Растительный мир: қаwын –кабак-тыква, қоцоқ – чикләвек - орех, көртмәле – мүк җиләге - клюква, пыйаз- суган - лук, төмғыйық - төнбоек -кувшинка, водяная лилия, цәнцешәк – кычыткан - крапива. 8. Явления природы, рельеф: қотоқ – яңгырдан соң җыелган су - лужа, қыргақ – корылык -засуха, батқақ – балчык - глина, пычрак-грязь, оро – кое- колодец, семелек – сазлык- болото, сеңгәк – баткаклык, сазлык - топь, грязь, сымырақ –кызыл балчык – красная глина, йәцле тумар –сазлы җирдә өстенә кыяк үскән түмгәк - кочка, тымық – тыныч – тишина, тишь, цөй – сазлык - топь. Итак, лексика ичкинского диалекта имеет сходство с зауральским говором. Также в ичкинском диалекте есть слова, которые употребляются в сибирском говоре.